:: เล่ม ๒ หน้า ๑๗ ::

พฺรหฺมวิหารนนฺตรํ อุทิฏเสุ ปน อรูเปสุ อากาสานญฺจายตนํ ภาเวตุกาโม ฯลฯ จตุตฺถฌานํอุปฺปาเทติ เบื้องหน้าแต่นี้จะวิสัชนาในอรูปกัมมัฏฐาน ๔ ประการ อันพระพุทธโฆษาจารย์เจ้าผู้ตกแต่งคัมภีร์พระวิสุทธิมรรคสำแดงไว้ ในลำดับแห่งพระจตุพรหมวิหาร ๔ ประการ แลอรูปกัมมัฏฐาน ๔ นั้น คืออากาสานัญจายนตนะ ๑ วิญญานัญจายตนะ ๑ อากิญจัญญายตนะ ๑ เนวสัญญานาสัญญายตนะ ๑ เป็น ๔ ด้วยกัน อากาสานญฺจายตนํ ภาเวตุกาโม พระโยคาพจรกุลบุตร ผู้มีศรัทธาปรารถนาจะจำเริญอรูปกัมมัฏฐานนั้น ย่อมจำเริญอากาสานัญจายตนญาณนั้นก่อน เหตุว่าอรูปฌานนี้เป็นอารัมมณสมติกกมฌาน ได้สำเร็จล่วงอารมณ์ต่อ ๆ นั้น จะได้สำเริญรูปฌานเป็นปฐมนั้น เพราะเหตุว่าล่วงเสียซึ่งปฏิภาคนิมิต อันเป็นอารมณ์แห่งรูปาพจรจตุตถฌาน จะได้สำเร็จอรูปฌานคำรบ ๒ นั้น เพราะเหตุล่วงเสียซึ่งอากาศอันเป็นอรูปฌานเป็นปฐม จะได้สำเร็จอรูปฌานเป็นคำรบ ๓ นั้น เพราะเหตุที่ล่วงเสียซึ่งวิญญาณอันเป็นอารมณ์แห่งอรูปฌานเป็นคำรบ ๒ จะได้สำเร็จอรูปฌานเป็นคำรบ ๔ นั้น เพราะเหตุที่ล่วงเสียซึ่งนัตถิภาวะ (ความลับเป็นของไม่มี ) อันเป็นอารมณ์แห่งอรูปฌานเป็นคำรบ ๓ ตกว่าต้องจำเริญให้เป็นลำดับ ๆ ขึ้นไปดังนี้

ที่จะล่วงเบื้องต้นเสียจะโดดขึ้นไปจำเริญเบื้องปลายนั้นจำเริญบ่มิได้ เหตุฉะนี้ พระโยคาพจรกุลบุตรผู้ปรารถนาจะจำเริญอรูปกัมมัฏฐานนั้น จึงจำเริญอรูปฌานเป็นปฐม อันชื่อว่าอากาสานัญจายตนฌานนั้นก่อนเหตุไฉนพระโยคาพจรจึงรักใครอรูปกัมมัฏฐาน พอใจจำเริญอรูปกัมมัฏฐาน รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา อธิบายว่าพระโยคาพจรพิจารณาเห็นโทษในรูปเหตุนั้น แม้ว่าสัตว์ทั้งปวงจะทะเลาะทุ่มเถียงกัน ชกต่อยตีโบยกันดัวยไม้น้อยและไม้ใหญ่ ไม้ยาวและไม้สั้นก็ดี จะทิ้มแทงกันด้วยศัตราวุธต่าง ๆ นั้นก็ดี จะเบียดเบียนกันได้ดังนี้ที่อาศัยแก่กรัชกาย ถ้าหากรัชกายบ่มิได้มีจิตเจตสิกไม่มีรูปแล้ว สภาวะชกต่อยตีรันทิ่มแทงฟาดฟันเบียดเบียนกันต่าง ๆ นั้นหามิได้

อาพาธสหสฺสานํ ถึงโรคาพยาธิป่วยไข้มีประการต่าง ๆ มากกว่ามาก มีโรคในตาในหูเป็นอาทินั้นก็ย่อมบังเกิดในกรัชกาย มีกรัชกายแล้วสรรพโรคต่าง ๆ ก็บังเกิดขึ้นเบียดเบียนให้ป่วยให้เจ็บให้ลำบากเวทนาสาหัสสากรรจ์ สุดที่จะพรรณนา ถ้าหารูปบ่มิได้แล้วโรคาพยาธิจะบังเกิดได้ที่ไหนเล่า ก็หาบ่มิได้ด้วยกัน พระโยคาพจรกุลบุตรพิจารณาเห็นโทษด้วยประการฉะนี้ ปรารถนาที่จะให้พ้นรูป เหนื่อยหน่ายเกลียดกลัวแต่รูปนั้นมีกำลัง ประสงค์จะให้รูปนั้นดับสูญ จึงอุตสาหะพากเพียรพยายามจำเริญซึ่งอรูปกัมมัฏฐานทั้ง ๔ ประการ มีอากสานัญจายตนเป็นอาทิ มีเนวสัญญานาสัญญายตนฌานเป็นปริโยสานแรกเริ่มเดิมทีเมื่อจะจำเริญอากาสานัญจายตนฌานนั้น พระโยคาพจรเจ้าเข้าสู่รูปาพจรจตุตถฌานนั้นก่อน เมื่อเข้าสู่จตุตถฌานนั้นถือเอากสิณนิมิตเป็นอารมณ์ กสิณ ๙ ประการ คือ ปวีกสิณ อาโปกสิณ เตโชกสิณ วาโยกสิณ นีลกกสิณ ปีตกสิณ โลหิตกสิณ โอทาตกสิณ อาโลกกสิณ ทั้ง ๙ ประการนี้ ตามแต่จะเลือกเอาสิ่งหนึ่งเถิด

จะห้ามหามิได้ห้ามมิให้พิจารณาเอาอารมณ์แต่ปริจฉินนากาสกสิณสิ่งเดียวอากาสกสิณที่ตนกำหนดนั้นพระโยคาพจรพึงละเว้นเสีย เมื่อเข้าสู่รูปาพจรจตุตถฌานมีกสิณอันใดอันหนึ่งนับเข้าในกสิณ ๙ ประการนั้นเป็นอารมณ์แล้ว พระโยคาพจรพึงเพิกกสิณนั้นเสีย จะได้กำหนดกฏหมายในกสิณเอาใจใส่ในกสิณนั้นหามิได้เพิกเฉยบ่มิได้พิจารณาซึ่งกสิณนิมิต ตั้งจิตพิจารณาเอาอากาศเป็นอารมณ์ เพื่อพิจารณาเอาอากาศเป็นอารมณ์นั้นพิจารณาไป ๆ กสิณนิมิตในเดิมนั้นอันตรธานหาย อากาศเปล่าเท่าที่วงกสิณนั้นปรากฏในมโนทวารกาลใด พระโยคาพจรกุลบุตรก็พิจารณาเอาอากาศเป็นอารมณ์กระทำบริกรรมภาวนา อนนฺโต อากาโส อนนฺโต อากาโส (อากาศไม่มีที่สุด ๆ) บริกรรมภาวนาไปร้อยคาบพันคาบหมื่นคาบแสนคาบ ตราบเท่าปฐมอรูปจิตจะบังเกิดในสันดาน ถ้าจะว่าที่แท้แต่อำนาจรูปาพจรจตุตถฌานนั้นก็อาจจะล่วงรูปเสียได้ ท่านผู้ใดสำเร็จรูปาจตุตถฌานนั้น ถ้าปรารถนาจะหนีให้พ้นรูป จะล่วงให้พ้นรูปก็อาจจะได้สำเร็จ แต่ทว่าท่านพิจารณาเห็นกสิณนิมิตที่เป็นอารมณ์แห่งรูปาพจรจตุตถฌานนั้น มีสัณฐานเหมือนด้วยรูป มีสีสันพรรณนั้น คล้ายกันกับรูป ก็มีความตระหนกตกใจกลัวแก่รูปนั้นเป็นกำลังปรารถนา จะล่วงเสียซึ่งนิมิตบ่มิขอเห็นซึ่งกสิณนิมิตที่เป็นอารมณ์แห่งรูป แห่งรูปาพจรจตุถฌาน ยถา หิ ภิรุโก ปุริโส เปรียบปานดุจบุรุษอันขลาดแต่อสรพิษนั้น ไปปะอสรพิษไล่ในกลางหนทางแล่นหนีอสรพิษไปด้วยกำลังอันเร็วเหลือบเห็นรอยขีดรอยเขียนเป็นรูปงู เห็นใบตาลอันบุคคลถักและพันเป็นรูปงู เห็นเส้นเชือกและเครือวัลย์ เห็นแผ่นดินแตกระแหง ก็มีความสะดุ้งตกประหม่าสำคัญว่างูบ่มิปรารถนาจะเล็งแลดูซึ่งรอยขีดเป็นต้นนั้น

ฉันใดก็ดี พระโยคาพจรผู้พิจารณาเห็นกสิณนิมิตอันมีพรรณสัณฐานเหมือนด้วยรูปคล้าย ๆ กันกับรูปก็มีความตกประหม่าบ่มิปราถนาจะขอเห็นซึ่งกสิณนิมิตมีอุปไมย ดังนั้นถ้ามิดังนั้น เปรียบต่อบุรุษอันเป็นเวร ๆ นั้นตั้งใจคอยเบียดเบียนอยู่ ได้ไปอยู่บ้านอื่น ไปเห็นมนุษย์ที่เหมือนด้วยบุรุษอันเป็นเวรก็สะดุ้งตกใจ ไม่ปรารถนาที่จะขอเห็นถ้ามิดังนั้นเปรียบเหมือนบุรุษสุกรแถก เหลือบเห็นหม้อข้าวและตกใจวิ่งหนีหม้อข้าว ด้วยสำคัญว่าสุกร ถ้ามิดังนั้นเปรียบดังบุคคลผู้ขลาดผี แลเห็นใบตาลในที่มืดและแล่นหนีใบตาล ด้วยสำคัญว่าปีศาจฉันใดก็ดี พระโยคาพจรเห็นแต่ปฏิภาคนิมิตแห่งกสิณ อันมีพระสัณฐานเหมือนด้วยรูปปรากฏในมโนทวารก็มีความตกใจ มีอุปไมยดังนั้น

พระโยคาพจรอันหน่ายรูปปรารถนาจะไปให้พ้นรูปนั้น เมื่อจำเริญรูปาพจรจตุตถฌานที่ตนได้ชำนาญเป็นอันดี พิจารณาเห็นโทษแห่งจตุตถฌานว่า รูปาพจรจตุตถฌานนี้กระทำที่เราเหนื่อยหน่ายเป็นอารมณ์ มีข้าศึกคือโสมนัสอันอยู่ใกล้หยาบว่าอรูปสมาบัติจะได้ละเอียดเหมือนอรูปสมาบัติหาบ่มิได้ เมื่อพิจารณาเห็นโทษแห่งรูปวพจรจตุตถฌานด้วยประการดังนี้ ก็สิ้นความรักใคร่ในรูปพจรจตุตถฌาน กำหนดเองแต่อากาศที่กสิณนิมิตถูกต้องเป็นอารมณ์ และอาการที่เพิกกสิณออกนั้นจะได้เหมือนอาการอันเพิงขึ้นซึ่งเสื่อลำเเพน และอาการอันแซะขนมปังนั้นหาบ่มิได้ อาการที่พระโยคาพจรเพิกเฉย บ่มิได้กำหนดเอากสิณรูปเป็นอารมณ์ ตั้งจิตเป็นกำหนดเอาแต่อากาศเป็นอารมณ์ กาลเมื่อกสิณรูปอันตรธานหาย อากาศมีประมาณเท่าวงกสิณที่ปรากฏแจ้งในมโนทวารนั้น ได้ชื่อว่ากสิณฆาตมากาศ บางคาบอาจารย์เรียกว่ากสิณผุฏฐากาศ บางคาบอาจารย์เรียกว่ากสิณวิวิตตากาศ และอากาศที่พระโยคาพจรเพิกกสิณเสียแล้วนั้น ยตฺตกํ อิจฺฉติ ถ้าพระโยคาพจรปรารถนาจงแผ่ออกใหญ่เท่าใด ก็ใหญ่ออกเท่านั้นสำเร็จโดยความปรารถนา ถึงจะแผ่ใหญ่ออกไปให้ตลอดออกไปถึงขอบจักรวาลเป็นกำหนดก็อาจแผ่ได้สำเร็จความปรารถนา และอากาศที่พระโยคาพจรเพิกเสียแล้วให้พระโยคาพจรพิจารณาเอาเป็นอารมณ์ กระทำบริกรรมภาวนาว่าอากาโส อากาโส จงเนือง ๆ ยกวิตกขึ้นในอากาศ ตั้งวิตกไว้ในอากาศ เมื่อวิตกอยู่ในอากาศนิมิต พิจารณาอากาศชนิดนั้นเนือง ๆ นิวรณธรรมก็จะสงบจากสันดาน เมื่อนิวรณธรรมสงบแล้วจิตจะตั้งได้เป็นอุปจารสมาธิแล้ว ให้พระโยคาพจรส้องเสพอากาศนิมิตนั้นจงเนือง ๆ อย่าได้เพิกได้เฉย พึงกระทำบริกรรมภาวนาว่าอากาโส จำเริญอากาศนิมิตนั้นไว้ให้มั่นในสันดาน

ปฐมรูปาฌานอันชื่อว่าอากาสานัญจายตนะ จึงบังเกิดยึดหน่วงเอาอากาศนิมิตนั้นเป็นอารมณ์ นักปราชญ์พึงสันนิษฐานว่าปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน อันเป็นรูปปาพจรนั้นบังเกิดขึ้น ถือเอากสิณนิมิตมีปฐวีกสิณเป็นต้นเป็นอารมณ์และมีฉันใด อากาสานัญจายตนฌานนี้ก็บังเกิดยึดหน่วงเอาอากาศนิมิตเป็นอารมณ์ มีอุปไมยดังนั้น ในปฐมวิถีแรกเริ่มเดิมที เมื่อจะได้สำเร็จอากาสานัญจายตนะนั้น อัปปนาจิตบังเกิด ขณะเดียวก็ตกภวังค์ อุเบกขาฌานสัมปยุตตกามาพจรชวนะที่รอง อัปปนานั้นบังเกิด ๓ ขณะบ้าง ๔ ขณะบ้าง โดยสมควรแก่วาสนาแห่งบุคคลอันเป็นทันธาภิญญาและขิปปาภิญญา ถ้าวาสนาบุคคลนั้นเป็นทันธาภิญญา อุเปกขาญาณสัมปยุตตกามาพจรชวนะก็บังเกิด ๔ ขณะ ขณะเป็นปฐมชื่อว่าบริกรรม ขณะเป็นคำรบ ๒ นั้นชื่อว่าอุปจาร ขณะเป็นคำรบ ๓ ชื่อว่าอนุโลม ขณะเป็นคำรบ ๔ ชื่อว่า โคตรภู เมื่อโคตรภูบังเกิดที่ ๔ แล้วอากาสานัญจายตนจิตก็บังเกิดที่ ๕ ที่ ๖ นั้นตกภวังค์ ถ้าวาสนาบุคคลนั้นเป็นขิปาภิญญา อุเปกขาญาณสัมปยุตตกามาพจรชวนะก็บังเกิด ๓ ขณะ ขณะเป็นปฐมชื่อว่าอุปจาร ขณะเป็นคำรบ ๒ ชื่อว่าอนุโลม ขณะเป็นคำรบ ๓ ชื่อว่าโคตรภู เมื่อโคตรภูบังเกิดที่ ๓ แล้ว อากาสานัญจายตนจิตก็บังเกิดที่ ๔ ที่ ๕ นั้นตกภวังค์ เป็นอรูปาพจร เป็นอัปปนาชวนะ และปฐมอัปปนา วิธีแห่งท่านที่มีวาสนาเป็นขิปปาภิญญานั้น ชวนะจิตบังเกิด ๔ ขณะ ขณะที่ ๑ นั้นเป็นเป็นกามาพจร ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ นั้นก็เป็นกามาพจร ที่ ๕ นั้นเป็นอรูปาพจร เป็นอัปปนาจิต และข้อซึ่งอรูปเป็นปฐม ได้นามบัญญัติชื่อว่าอากาสานัญจายจตนะนั้น จะมีอธิบายเป็นประการใด อธิบายว่าอากาสานัญจายตนะศัพท์นี้ ถ้าจะแปลตัดออก ๓ บท อากาสะบท ๑ อนัญจะบท ๑ อายตนะบท ๑ อากาสะ แปลว่าช่องว่างอนัญจะนั้นเดิมเป็นอนันตะอยู่อาเทศ (แปลง) ตะเป็นจะ จึงเป็นอนัญจะ แปลว่าหาที่สุด คืออุทปาทิขณะบ่มิได้

อายตนะนั้น แปลว่าที่อยู่ นักปราชญ์พึงรู้ซึ่งอรรถาธิบายตามนัยอันฎีกาจารย์วิสัชนา ไว้ในฎีกาพระอภิธรรมมัตถสังคหะว่า อากาศนั้นได้ชื่อว่าอนัญจะเพราะเหตุหาอุปาทิขณะและภวังค์ขณะบ่มิได้ อันธรรมดาว่าอากาศนี้ไม่รู้เกิดไม่รู้ทำลายอันหาที่สุดข้างอุปาทขณะแห่งอากาศว่า อากาศนี้บังเกิดแต่นั้นมาบังเกิดมในวันนั้นคืนนั้นปีนั้นเพลานั้น บังเกิดในครั้งนั้น ๆ จะหาที่สุดข้างอุปาทขณะดังนี้บ่มิได้ ประการหนึ่งจะหาที่สุดข้างทำลายแห่งอากาศว่า อากาศนี้จำทำลายไป ในวันนั้นคืนนั้นเดือนนั้นปีนั้นเพลานั้น จะหาที่สุดข้างทำลายดังนี้บ่มิได้ ตกว่าฝ่ายข้างบังเกิดก็ไม่มีที่สุด ฝ่ายข้างทำลายก็ไม่มีที่สุด อาศัยเหตุฉะนี้ อากาศนั้นถึงมาตรว่ามีน้อย มีประมาณเท่าวงกสิณก็ดี น้อยกว่าวงกสิณก็ดี ก็สมควรจะเรียกว่าอนัญจ ว่าหาที่สุดบ่มิได้ นักปราชญ์พึงเห็นอธิบายฉะนี้ อย่าพึงเห็นอธิบายว่า อากาศนั้น ต่อเมื่อใดแผ่ไปหาที่สุดบ่มิได้จึงจะได้ชื่อว่าอนัญจะ ถ้ายังมิได้แผ่ออกให้ใหญ่ให้กว้าง ยังน้อย ๆ อยู่แต่พอกำหนดได้นั้น จะได้ชื่อว่าอนัญจะหาบ่มิได้ อย่าพึงเห็นอธิบายดังนั้น พึงเข้าใจตามนัยแห่งฎีกาจารย์ ผู้ตกแต่งฎีกาพระอธิธรรมมัตถสังคหะ ดังพรรณนามานั้น เป็นใจความว่าปฐมรูปาฌานนั้นยึดหน่วงเอาอากาศนิมิต อันหาอุปาทขณะและภวังคขณะมิได้เป็นอารมณ์ อากาศนิมิตอันหาที่สุดคือ อุปาทขณะและภวังคขณะบ่มิได้นั้น เป็นที่ตั้งเล็งปฐมารูปาฌานเป็นที่ยึดที่หน่วงที่สำนักอาศัยแห่งปฐมารูปจิต เหตุดังนั้นปฐมารูปจิตนั้นจึงได้ชื่อว่าอากาสานัญจยตนฌาณ พึงรู้แจ้งโดยนัยอุปมาว่า ประดุจเกวียนและประตูช่องแห่งหน้าต่าง อันบุคคลปิดบังไว้ด้วยผ้าเขียวและผ้าขาวผ้าแดงและผ้าดำผืนใดผืนหนึ่งนั้นก็ดี ปากโอและปากขันปากหม้อและปากกระออม อันบุคคลหุ้มไว้ด้วยผ้าเขียวและผ้าขาวผ้าแดงผ้าดำอันใดอันหนึ่งนั้นก็ดี แต่บรรดาช่องอันบุคคลปิดป้องหุ้มไว้ด้วยผ้านั้น เมื่อผ้าสาฏกยังปิดยังปกยังห่อยังหุ้มเป็นปกติอยู่ บุรุษชายหญิงทั้งปวงแลไปก็เห็นแต่ผ้าที่ปิดที่บัง เห็นแต่ผ้าที่ห่อหุ้มจะได้แลเห็นช่องหา

บ่มิได้ กาลเมื่อผ้าที่ปิดที่บังที่ห่อที่หุ้มนั้นปลิวไปด้วยกำลังลมก็ดี ตกลงด้วยวัตถุอันคืน มีไม้หนามเกี่ยวข้องก็ดี มีผู้ใดผู้หนึ่งมาเปิดเผยเลิกรื้อเสียก็ดี กาลเมื่อที่จะหาผ้าผิดปกหุ้มห่อมิได้แล้ว บุตรชายหญิงทั้งปวง แลไปก็เห็นช่องนั้นปรากฏเป็นอากาศเล่า อันนี้แลมีฉันใด ผ้าที่ปกปิดห่อหุ้มอยู่นั้น ดุจปริมณฑลแห่งกสิณที่เป็นอารมณ์แห่งรูปาพจรฌาน ประตูเกวียนประตูช่องห้องหน้าต่าง ปากโอแลปากขันปากหม้อและปากกระออม อันหาผ้าสาฎกจะปิดปาหุ้มห่อมิได้แลเห็นปรากฏอันอากาศเปล่า เป็นช่องเปล่าอยู่นั้น อุปไมยดุจอากาศที่มีกสิณอันเพิก แลเป็นอารมณ์แห่งปฐมารูปฌาน

กาลเมื่อบุรุษชายหญิงทั้งหลายแลไปเห็นแต่ผ้าสาฏกที่ปกปิดห่อหุ้ม บ่มิได้แลเห็นช่องแห่งประตูเกวียนเป็นอาทินั้น มีอุปไมยดังพระโยคาพจรกุลบุตรอันเข้าสู่รูปาพจรฌาน มีปฏิภาคนิมิตแห่งภูตาทิกสิณเป็นอารมณ์ ยังมิได้อากาศเป็นอารมณ์ได้ก่อน กาลเมื่อผ้าสาฏกปราศจากไปมิได้ปิดปังห่อหุ้มอยู่เหมือนอย่างแต่ก่อน บุรุษชายหญิงทั้งหลายแลไปมิได้เห็นผ้าสาฏกเห็นแต่ประตูเกวียนเป็นอาทิ ปรากฏเป็นอากาศเปล่า เป็นช่องเปล่าอยู่นั้น มีอุปไมยดังพระโยคาพจรอันหน่ายจากรูป เพิกกสิณเสียแล้วแลพิจารณาเอาอากาศเป็นอารมณ์ ตราบเท่าได้สำเร็จปฐมรูปฌาน อันมีนามบัญญัติชื่อว่าอากาสานัญจายตนฌาน เมื่อพระโยคาพจรกุลบุตรได้สำเร็จกิจในภาวนาวิธีมีประมาณเท่านี้ เกลียดหน่ายชิงชัง ซึ่งรูปสัญญาระงับเสียซึ่งสัญญาให้ปราศจากขันธสันดานละเสียซึ่งปฏิฆสัญญา ปราศจากมนสิการในนานัตตสัญญา บ่มิได้กระทำมนสิการในนานัตตสัญญาแล้วกาลใดก็ได้ชื่อว่าพร้อมเพรียงด้วยอากาสานัญจยตนฌานในกาลนั้น

แท้จริงอรูปฌานนี้มีคุณค่ามากกว่าว่ามากรำงับดับเสียได้ซึ่งรูปสัญญา ละเสียได้ซึ่งปฏิฆสัญญา แลนานัตตสัญญา รูปสัญญานั้นได้แก่รูปาพจร ๒๕ แลกสิณทั้ง ๓ เหตุ ว่าเว้นจากอากาสกสิณ ปฏิฆสัญญานั้นได้แก่ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐ จิต แท้จริงทวิปัญจวิญาณ ๑๕ นี้ ได้ชื่อว่าปฏิฆสัญญา ด้วยอรรถว่าบังเกิดในปัญจทวารวิถี เพราะเหตุที่อารมณ์มากระทบประสาท แลนานัตตสัญญานั้นได้แก่จิต ๔๔ จิต คือกามาพจรกุศล ๘ จิต อกุศล ๑๒ จิต กามาพจรกุศลวิบาก ๑๑ จิต อกุศลวิบาก ๒ จิต กามาพจรกิริยา ๑๑ จิต สิริ ๔๔ จิต นี่แลได้ชื่อว่านานัตตสัญญาด้วยอรรถว่ามีชาติอันต่าง ๆ เป็นกุศลชาติบ้าง เป็นอกุศลชาติบ้าง เป็นอัพยากฤตชาติบ้าง นักปราชญ์พึงสันนิษฐานว่า พระโยคาพจรจะได้สำเร็จอรูปฌานนั้น อาศัยเหตุที่ละรูปาพจรเสียได้อาศัยเหตุที่ละกสิณ ๙ ประการเสียได้ ถ้ายังละรูปาพจรจิตเสียมิได้ยังละกสิณ ๙ ประการเสียมิได้ตราบใด ก็ยังมิได้สำเร็จอรูปฌานตราบนั้น ต่อเมื่อใดละรูปาพจรจิตเสียได้ ละกสิณ ๙ ประการเสียได้แล้ว จึงอาจสำเร็จอรูปพจรฌานแต่ปฏิฆสัญญา คือทวิปัญญาญาณ ๑๐ จิต แลนานัตตสัญญา คือกามาพจร ๔๔ จิต นอกจากทวิปัญญาจวิญญาณนั้น เมื่อถึงยังมิได้สำเร็จอรูปฌานก่อน ได่แก่ฌานเบื้องต่ำ คือรูปาพจรฌานก็อาจจะล่วงได้อาจจะระงับเสียได้ด้วยอำนาจรูปาพจรฌาน

แท้จริงท่านที่เข้าสู่สมาบัติยับยั้งอยู่ในสมาบัตินั้นจะได้แลเห็นรูปด้วยจักษุ จะได้ฟังเสียงด้วยโสตะ จะได้สูดกลิ่นด้วยฆานะ จะได้เสพรสด้วยชิวหา จะได้เสพสัมผัสด้วยกายนั้น หาบ่มิได้ จิตสันดานอันประพฤติเป็นไปในปัญญทวารวิถีนั้นบ่มิได้ มีแก่ท่านที่ยับยั้งอยู่ในทานสมาบัติ อันธรรมดาว่าเข้าสู่สมาบัติยับยั้งอยู่ในสมาบัตินั้น จิตสันดานเป็นแต่มโนทวารวิถีสิ่งเดียว จิตประพฤติเป็นไปในทวารวิถีนั้น จะได้เป็นกามาพจรจิตก็หาบ่มิได้ จิตที่เป็นกามาพจรนั้นบ่มิได้รู้ มีในสันดานแห่งท่านที่ยับยั้งอยู่ในสมาบัติ กาลเมื่ออยู่ในสมาบัติ ใครจะไปจะมาในที่ใกล้ก็ไม่รู้ไม่เห็น ใครจะเจรจาก็ไม่ได้ยิน ถึงจะโห่ร้องตีฆ้องกลองใกล้โสตนั้น ก็ไม่ได้ยินแต่รูปแต่เสียงสียังไม่เห็นไม่ได้ยินแล้ว ก็จะป่วยกล่าวไปไยถึงกลิ่นแลรสสัมผัสนั้นเล่าบ่มิได้รู้เลยเป็นอันขาด จิตนั้นแน่แน่วแยู่ในปฏิภาคนิมิต ซึ่งเป็นอารมณ์แห่งฌาน อยู่ในสมาบัตินั้นระงับจากกามฉันท์ แลพยาบาท ระงับจากอุทธัจจะแลกุกกุจจะ ระงับจากวิจิกิจฉาแลอวิชชา ระงับจากถีนะมิทธะ จิตที่เป็นกามาพจรนั้นบ่มิได้รู้มีเหตุฉะนี้ จึงเห็นแท้ว่าจำเดิมเเต่กาลเมื่อได้สำเร็จรูปฌานนั้น ก็อาจจะล่วงปฏิฆสัญญาแลนานัติตสัญญาเสียได้ เว้นแต่รูปสัญญานั้นแลรูปฌานจะละเสียมิได้

เออก็เหตุไฉนปฏิฆสัญญาแลนานัตตสัญญาที่สละเสียได้แล้ว แต่ในรูปาพจรนั้น สมเด็จพระพุทธองค์จึงยกขึ้นตรัสเทศนาว่าอรูปฌานสละละได้เล่า อรูปฌานสิเฉพาะแต่รูปสัญญาต่างหากดังฤๅ พระองค์มาตรัสเทศนาว่า ละปฏิฆสัญญาแลนานัตตสัญญาด้วยเล่าอาศัยเหตุผลเป็นประการใด มีคำพระพุทธโฆษาจารย์ผู้ตกแต่งพระคัมภีร์วิสัชนาว่าข้อซึ่งมีพระพุทธฎีกาตรัสว่าอรูปฌานสละเสียได้ซึ่งปฏิฆสัญญาแลนานัตตสัญญานั้น ว่าด้วยสามารถสรรเสริญคุณแห่งอรูปฌาน ปรารถนาจะให้กุลบุตรทั้งปวงมีอุตสาหะจำเริญอรูปฌานจึงตรัสสสรรเสริญดังนี้ เปรียบเหมือนพระพุทธฎีกาที่ตรัสสรรเสริญจตุตถฌานว่าละสุขละทุกข์ ที่แท้นั้นละทุกข์เสียได้แต่ในปฐมฌานครั้นย่างเข้าตติยฌานก็จะสุขเสียได้จตุตถฌานนี้ บังเกิดในกาลเมื่อละทุกข์ละสุขได้แล้ว กิจที่จะละทุกข์ละสุขนั้นจะละได้เป็นพนักงานแห่งจตุตถฌานหามิได้ พระพุทธฎีกาที่ตรัสสรรเสริญว่าจตุตถฌานละทุกข์ละสุขนั้น ตรัสด้วยสามารถสรรเสริญจตุตถฌานปรารถนาจะให้กุลบุตรทั้งปวงมีความอุตสาหะจำเริญจตุตถฌาน จึงสรรเสริญดังนี้แลฉันใด

ข้อซึ่งตรัสเทศนาว่า อรูปฌานสละละปฏิฆสัญญาแลนานัตตสัญญานั้นก็ตรัสสรรเสริญด้วยสามารถ ให้กุลบุตรมีความสุตสาหะจำเริญอรูปฌาน มีอุปไมมยดังนั้น ถ้ามิดังนั้นเปรียบเหมือนพระพุทธฎีกาที่ตรัสสรรเสริญพระอนาคามิมรรคว่า ละอกุศลเป็นต้นว่าสักกายทิฏฐินั้น ที่แท้ก็ละเสียได้แก่ในขณะแห่งพระโสดาปัตติมรรคนั้นแล้ว ตรัสสรรเสริญด้วยสามารถให้กุลบุตรอุตสาหะจำเริญพระอนาคามิมรรคอันนี้แลฉันใด พระพุทธองค์ตรัสสรรเสริญอรูปฌาน ก็อุปไมยดังนี้ สงฺเขปโต ถ้าจะว่าโดยย่อแต่พอให้เห็นว่าง่ายในคุณแห่งอรูปสมาบัตินั้น นักปราชญ์พึงรู้ว่าอรูปสมาบัติละจิตแลแจตสิกเป็นรูปาพจรเสียได้ นี่แลเรียกว่าละเสียซึ่งรูปสัญญาข้อซึ่งอรูปสมาบัติห่างไกลจากกามาพจรจิต สลัดจิตแลเจตสิกอันเป็นกามาพจรเสียให้ไกลจากสันดานนั้น ได้ชื่อว่าละปฏิฆสัญญา

แท้จริงสภาวะมีสันดานไกลจากปฏิฆสัญญา คือทวีปัญญาจวิญญาน ๑๐ จิตนั้น อย่างว่าถึง เมื่อเข้าสู่อรูปสมาบัตินั้นเลย โดยแต่อรูปภพอันเป็นที่บังเกิดแห่งอรูปวิบากนั้น ก็ไกลจากทวิปัญจวิญญาณ ๆ ทั้ง ๑๐ จิตนั้น จะได้มีอรูปภพหาบ่มิได้ แต่นานัตตสัญญา คือกามาพจรจิต ๔๔ จิตนอกจากทวิปัญจวิญญานนั้นแบ่งออกเป็น ๒ กอง ๆ หนึ่ง ๑๗ จิต กองหนึ่ง ๒๗ จิตกอง ๑๗ จิตนั้น คือมหาวิบาก ๘ สัมปฏิจฉันนะ ๒ สัตตีรณะ ๓ ปัญจทวาราวัชชนะ ๑ สหนะ ๑ ปฏิฆชวนะ ๒ ทั้ง ๑๗ นี้ จะได้มีในอรูปภพหามิได้ แต่กอง ๒๗ จิตนั้น คือมหากุศล ๘ มหากิริยา ๘ อกุศล ๑๐ มโนทวารวัชชนะ ๑ เป็น ๒๗ จิตด้วยกัน นี่แลมิได้มีในอรูปภพ

อรูปพรหมที่เป็นปุถุชนนั้น ถ้าออกจากอรูปสมาบัติแล้วนานัตตสัญญา คือกามาพจร ๒๗ จิตนี้ ก็ได้ช่องได้โอกาสอาจจะบังเกิดได้ในสันดาน เว้นแต่อยู่ในสมาบัตินั้นแลนานานัตตาสัญญา ๒๗ จิตนี้บ่มิอาจจะบังเกิดได้ นักปราชญ์พึงสันษฐานว่าอรูปฌานเป็นปฐม ได้ชื่อว่าอากาสณัญจายตนะนั้น ด้วยอรรถว่ายึดหน่วงอากาศอันมีกสิณเพิกแล้วเป็นที่อยู่ที่พำนักอาศัย แท้จริงอากาศในที่พระโยคาพจรเพิกกสิณเสียแล้วนั้นเปรียบเหมือนทิพย์พิมานอันเป็นที่อยู่ที่พำนักแห่งเทพยดาทั้งปวง แลอากาศนั้นมิได้มีที่สุดฝ่ายข้างบังเกิด บ่มิได้มีที่สุดฝ่ายข้างทำลาย โดยนัยที่วิสัชชนาตามฎีกาอภิธรรมมัตถสังคหะ เหตุฉะนี้ปฐมรูปจิตที่ยึดที่หน่วงอากาศนิมิตเป็นอารมณ์นั้น จึงได้นามบัญญัติชื่อว่าอากาสนัญจาตนะ ด้วยประกาศฉะนี้ ฯ

วินิจฉัยในปฐมมารูปฌานโดยวิตถารยุติแต่เท่านี้